[ŚREDNIOWIECZE] 7. Ważne teksty

1. Fragmenty "Boskiej Komedii"
2. Legenda o św. Aleksym
3. Fragmenty "Kwiatków św. Franciszka"
4. "Pieśń o Rolandzie"
5. "Tristan i Izolda"
6. "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią"
7. "Bogurodzica"
8. "Lament Świętokrzyski"

[ŚREDNIOWIECZE] 6. Gatunki literackie

hagiografia - gatunek literacki, na który składają się żywoty świętych, mogą być pisane wierszem lub prozą, przedstawiają koleje życia bohatera, eksponując jego cudowne narodziny, młodość (często grzeszną), moment nawrócenia, cuda za życia i po śmierci, które potwierdzały jego świętość

legenda (łac. legere - czytać, gromadzić; legendus - to, co należy przeczytać) - utwór przeznaczony do głośnej lektury. W średniowieczu czytano głośno (na przykład zakonnikom spożywającym w milczeniu posiłki) umoralniające żywoty świętych, które opisywały cuda przez nich czynione lub doznawane. Z czasem pod określeniem "legenda" zaczęto rozumieć opowieść z zamierzchłej przeszłości nasyconą wątkami cudownymi, fantastyką.

chansons de geste (ze starofrancuskiego "pieśni o czynie", łac. gesta) - poezja epicka, która pojawiła się u początków literatury francuskiej. Mianem tym określamy powstałe między XI a XIIIw. poematy rycerskie, mówiące o przygodach (czynach) historycznych i legendarnych bohaterów. Początkowo funkcjonowały one w przekazach ustnych, ale od ok. XIIw. zaczęto je spisywać; były tworzone przez trubadurów w języku starofrancuskim. Zwykle opiewają akty wojennego heroizmu paladynów - bohaterów z epoki Karola Wielkiego - i ich walki przeciw Maurom i Saracenom. Do tych legend opartych na wydarzeniach historycznych dodany jest element fantastyczności - wsród wrogich rycerzy obok muzułmanów wymienia się olbrzymy, magię i potwory. W miarę, jak gatunek dojrzewał, udział elementów historycznych i batalistycznych malał, a na pierwszy plan wysuwały się elementy fantastyczne.

romans rycerski - utwór o wykwintym stylu, przedstawiający niezwykłe przygody i miłosne przeżycia rycerzy, którzy kochają i cierpią dla wybranej damy serca.

exemplum - średniowieczna forma literacka przywołująca pewne przeszłe zdarzenie o charakterze fikcyjnym lub autentycznym w celu przekonania odbiorców o prawdziwości jakiejś sprawy. Egzempla spisywano w zbiory dla wykorzystania ich przez kaznodziejów dla wzbogacenia kazań. Jednym z bardziej znanych takich zbiorów był Jacques de Vitry. Charakterystyczną cechą tej formy jest alegoryczne przedstawienie omawianej kwestii w ramach narracji przedstawiającej określone wydarzenie, po który następuje moralizatorskie objaśnienie wcześniejszego opowiadania.

moralitet - gatunek dramatyczny o tematyce religijnej, ukształtowany w XIV wieku na północy Europy. Moralitety ukazywały dzieje jednostkowego bohatera, wybierającego pomiędzy dobrem a złem, potępieniem a zbawieniem. Bohater moralitetu - everyman, ważny element utworu - psychomachia, w której o duszę bohatera walczyły personifikacje cnót i występków (np. Dobro, Zło, Zawiść, Wiara, Pycha), zależne od tej walki - zbawienie lub piekło. Przesłanie uniwersalne - brak konkretów, niedokreśloność miejsca, czasu. W Polsce od XVIw. - przedstawiciel: Mikołaj Rej.

[ŚREDNIOWIECZE] 5. Ważne pojęcia

uniwersalizm - powszechność wzorców kulturowych, podobieństwo kultur narodowych.

teocentryzm - przekonanie, że Bóg jest przyczyną sprawczą, ośrodkiem i celem, do którego zmierza wszystko, co istnieje. Nadaje on zatem sens zarówno dziejom świata, jak i życiu pojedynczego człowieka. Wszelkie sprawy materialne i zagadnienia intelektualne, normy i wartości starano się podporządkować Bogu i religii chrześcijańskiej.

średniowieczne dualizmy - rozdarcie człowieka pomiędzy pragnieniami zwykłego ludzkiego szczęścia na Ziemi a tęsknoty za wiecznością i ideałami nieba. Świat dualistyczny jest złożony z przeciwstawnych wartości: dobro-zło, niebo-piekło, zbawienie-potępienie, dusza-ciało. Człowiek musi dokonywać wyboru pomiędzy tymi wartościami, gdyż nie ma drogi pośredniej.

feudalizm - hierarchia - drabina społeczna (relacja senior-wasal)

mistyka/mistycyzm - doświadczenie religijne, polegające na bezpośredniej, czyli niezależnej od rytuałów i obrzędów, relacji człowieka z rzeczywistością poza-materialną, pozazmysłową lub transcendentną (Bogiem); droga duchowa człowieka do osiągnięcia, poprzez wiarę, bezpośredniego spotkania z Bogiem już w życiu doczesnym oraz samo spotkanie z Bogiem, jako zwieńczenie tej drogi, nazywane zjednoczeniem mistycznym. Pod terminem mistyka rozumie się również systematykę, tzn. opis doświadczenia mistycznego i refleksję teologiczną nad nim.

alegoryzm - jedna z zasadniczych tendencji literatury i sztuki średniowiecza, a także baroku, polegająca na posługiwaniu się alegorią jako źródłem wskazującym na głębsze znaczenie zjawisk materialnych. Źródłem alegorii średniowiecznej było pismo święte.

asceza (gr. askesis - ćwiczenie, praktykowanie) - dobrowolne wyrzeczenie się dóbr materialnych i ziemskich przyjemności. Ascetą jest ten, kto trenuje swoje ciało i duszę do zbawienia. Wysiłkowi ascetów do moralnej doskonałości patronowały słowa Chrystusa: "Jeśli ktoś chce pójść za mną, niech zaprze się samego siebie" (Mt 8,34). Środkiem ascezy była często fuga mundi.

fuga mundi - ucieczka od świata, odwrócenie się od niego, na przykład wyjazd w miejsca dalekie lub odludne. Stąd asceci często wiedli życie pustelników.

franciszkanizm - postawa światopoglądowa wyrażająca się ufną miłością do Boga, ludzi i świata przyrody, podjęciem dobrowolnego ubóstwa i głęboką pokorą. Franciszkanizm powraca do źródeł wiary chrześcijańskiej, by z dziecięcą prostotą głosić radość istnienia i naśladować Jezusa. Zbliża się do najuboższych, przejawia się braterstwem z przyrodą, w której dostrzega postać Boga.

ars bene moriendi (łac. sztuka dobrego umierania)- motyw w literaturze i sztuce średniowiecznej, częsty temat ikonograficzny, punkt ciężkości w Ars moriendi leży na przebywaniu umierającego (zwanego moribundem) na łożu śmierci. Otacza je grono znajomych i krewnych. Po duszę zmarłego, przedstawianą jako małego człowieka (homunculus, plastyczne przedstawienie rozdzielenia duszy z ciałem), wydostającego się przez usta zmarłego, przybywają siły dobra i zła (aniołowie i diabli). Rozgrywa się pomiędzy nimi walka, psychomachia. Pomyślne przejście próby oznacza zbawienie, dobra śmierć może odkupić złe życie.

danse macabre - taniec śmierci, literacki i plastyczny motyw, który powstał we Francji w II połowie XIV w. podczas drugiej fali zarazy (dżumy); śmierć ukazana jako gnijący trup kobiety z kosą tańczy z przedstawicielami wszystkich stanów i zawodów. Motyw ten ukazywał demokratyzm śmierci - wobec niej wszyscy byli równi, jednocześnie pozwalał odreagować strach i histerię, budził śmiech.

memento mori (łac. pamiętaj o śmierci) - przypomnienie, że nie można uniknąć śmierci: każdy w końcu umrze i nie można tego zmienić, ponieważ człowiek nie ma na to żadnego wpływu. W sztuce przypomnienie śmierci często zaznaczone jest motywem czaszki ludzkiej, klepsydrą, ściętymi kwiatami, czy wręcz szkieletem ludzkim.

vanitas (łac. marność) - pojęcie oznacza znikomość, bezwartościowość rzeczy i spraw ludzkich. W formule vanitas vanitatum (marność nad marnościami) utarło się jako określenie spraw ludzkich w świecie materialnym i samego świata materialnego. W określeniu tym mieści się przemijalność, nietrwałość i nikła wartość świata doczesnego i jego spraw. Motywy wanitatywne mają mieć wpływ moralizatorski, wskazujący na przemijalność życia i dóbr ziemskich.

deesis (gr. prośba, modlitwa) - przedstawienie idei pośrednictwa, motyw ten służył zmniejszeniu dystansu między ludźmi a Chrystusem i Bogiem Ojcem. Maryja -> Jan Chrzciciel -> Chrystus
=> graficznie (typ bizantyjski) ZNALEŹĆ OBRAZEK!!!!!!!!!!!!

etos rycerski - zespół norm etycznych określających zachowanie rycerza, zwłaszcza epoki średniowiecza. Rycerza obowiązywała zasada bezgranicznej lojalności swojemu suwerenowi, wierność podjętym przysięgom i zobowiązaniom. Winien walczyć "z otwartą przyłbicą", a więc bez uciekania się do podstępu i zdrady, zachowywać szacunek wobec przeciwnika. Rycerz nade wszystko cenił swój honor: ucieczkę z pola walki, a nawet wezwanie pomocy, uważał za poniżające. Śmierć w walce stanowiła dla niego zaszczyt. Zadaniem rycerza była obrona słabszych, uciskanych, także szerzenie chrześcijaństwa. Rozrywką zaś - miłość dworna i udział w turniejach.

pieta - przedstawienie Matki Boskiej ze zmarłym Jezusem, zdjętym z krzyża, na kolanach; pieta - litość; Matka Boska Bolesna - zrozpaczona stara kobieta; cieło Jezusa - brutalny realizm, krew, ślady tortur

archaizmy - formy, które przeciętny użytkownik języka rozpoznaje jako stare.

Podział archaizmów

• archaizmy fonetyczne - np. sławiena>sławiona
• archaizmy leksykalne - ich znaczenie się zmieniło, bądź te słowa nie występują już współcześnie, albo zostały przekształcone
• archaizmy słowotwórcze - np. zrost wyrazów, występowanie słowa w innym rodzaju (np. męskim zamiast żeńskim), wyraz "matka" - kiedyś zdrobnienie, dziś wyraz neutralny
• archaizmy fleksyjne (deklinacyjne - rzeczowniki, koniugacyjne - czasowniki) - inna odmiana, np. forma rozkazująca czasownika "spuścić" - kiedyś: "spuści", dziś: "spuść"
• archaizmy składniowe - inny szyk zdań, np. kiedyś: "Bogiem sławiena", dziś: "przez Boga uwielbiona (sławiona)"

everyman (z ang. każdy człowiek) - określenie bohatera średniowiecznych moralitetów, na którego miejscu mógł się postawić każdy widz - był to bohater o uniwersalnych cechach. Stawiany był wobec upersonifikowanych alegorii dobra i zła, które walczyły o jego duszę. Źródło określenia: angielski XV-wieczny moralitet "The Somonyng of Everyman" [somonyng - summoning = przywoływanie]
Bohater tego typu występował w książkach:
- "Proces" Franza Kafki -> Józef K.
- "Kartoteka" Tadeusza Różowicza - bezimienny Bohater
- "Przedwiośnie" Stefana Żeromskiego - Cezary Baryka

pasja (łac. passio - cierpienie, męka) - w religii chrześcijańskiej fragmenty Ewangelii opowiadające o męce Pańskiej - ostatnich 12 godzinach życia Jezusa Chrystusa, od pojmania w Ogrójcu w nocy z czwartku na piątek 7 kwietnia 33 roku do śmierci na krzyżu na wzgórzu zwanym Golgota. W średniowieczu powstawały liczne dzieła związane z pasją (pasja - kanon muzyki lirycznej; teksty; rzeźby, np. Pieta).


heroizacja – sposób ujęcia postaci bohatera tak, aby ukazać jego bohaterstwo

idealizacja – sposób ujęcia postaci literackiej tak, aby pokazać ją jako ideał